Қазақстанның қаржы нарығын алдағы жылдары не күтіп тұр?

Биыл елімізде теңге айналымға енгізілгелі бері 27 жыл толады. Былтырғы жылдың одан алдыңғы жылдардан айырмашылығы – көптеген қаржылық тақырыптағы конференциялардың өткізілмеуі болып еді. Оған себеп – карантин және пандемияның ел экономикасына тигізген салқыны еді. Десе де елдегі қаржы нарығы бір орында тұрып қалған емес. Сол себепті бүгінгі мақалада Қазақстанның қаржы нарығындағы өзгерістерге арнауды жөн көрдік.

Тәуелсіздік жылдары елде қалыптасқан қаржылық нарыққа көз жүгіртетін болсақ, Қазақстан аз уақытта айтарлықтай нәтижеге қол жеткізгенін көруге болады. Мәселен қаржылық инфрақұрылым құрылып, нормативтік-құқықтық база әзірленді. Қуаныштысы ол жыл сайын жаңартылып жатыр, сондай-ақ Қазақстан өзін күллі әлемге қаржы нарығы қалыптасқан ел ретінде көрсете білді. Бұған Орталық Азияда баламасы жоқ «Астана» халықаралық қаржы орталығы құрылғанын қосуға болады.

Десе де нарық қатысушыларының кәсіби деңгейі өте жоғары екенін ескере келе, еліміздің қаржы нарығына әлі де өзгерістер қажет екендігін атап өткен абзал. Бұл ретте осы мақсатта мемлекет бар жағдайды жасап жатқанын, алайда қаржы нарығы мен оның жекелеген компоненттерінде әлі де нақты мақсат және іс-қимыл стратегиясы жоқ екенін көруге болады. Мысалы, елдегі қаржылық реттеушінің мәртебесінің қаншалықты жиі өзгеретінінен жоғарыда айтылғанды нақты көруге болады. Уәкілетті орган үнемі атауын өзгертіп, оның дербестік дәрежесі өзгергеннен кейін, сонымен қатар, басшылықтың жиі өзгеруі және ондағы ойыншылардың үнемі жаңаруы – халықтың реттеуші мәртебесіне деген сенімін төмендететіні анық.

Сонымен бірге әрекеттердің сәйкес келмеуі қаржы нарығының нәтижелері 27 жыл бұрын қойылған міндеттердің ауытқуына әкеп соқтырды. Қаржы жүйесін іс жүзінде нөлден бастап құра отырып, сәулетшілер оны үй шаруашылығы мен экономика субъектілерінің қаражатын жинақтауға, сондай-ақ жинақтарды экономиканың нақты секторына аудару тұрғысынан тиімді деп көргісі келді. Алғаш рет ол солай болғанын да атап өту керек. Жинақтаушы зейнетақы жүйесінің қалыптасу кезеңінде салымшылардың активтерін сақтау және көбейту міндеті экономиканың нақты секторын қаржыландыру міндетімен қатар жүреді деп айтылған. Жеке зейнетақы қорларының болуы және олардың арасындағы бәсекелестік корпоративтік облигациялар нарығының күшті өсуіне әкелді. 2000 жылдардың басында бұл нарық қағаз көлемі бойынша Ресейден кейін екінші орынға ие болды, бұл көрші елдердің қаржыгерлерін таң қалдырған еді.

Алайда, 2013 жылы халықтан экономикаға қаражат тарту жүйесінде олқылықтар байқалды. Осылайша қаржы нарығының реттеушісі болып табылатын Ұлттық Банк зейнетақы активтерін мемлекеттік Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қорына беріп, жеке қорларды жапты. Бұл қадам жалпы қаржылық тиімсіздікпен, қорлардың табысының төмендігімен түсіндірілді. Ал шындығында олардың тиімділігін бағалауға 15 жылдық өтіл тым көп уақыт еді. Сонымен қатар, осы кезеңнің жартысы 2008-2009 жылдардағы қаржылық дағдарысқа келген еді.

Халыққа Ұлттық Банктің басқаруындағы зейнетақы активтерінің табыстылығы жоғары, ал басқарушының жұмысы үшін комиссия төмен болады деп уәде берілді. Бүгінде біз зейнетақы портфелінің табыстылығы өте консервативті екенін көріп отырмыз. 2020 жылдың қазан айының басында, мысалы, табыс көлемі 0,4% құрады (номиналды кірістілік – жылдық инфляция 7,1% болған жағдайда жылдық табыс 7,5%). Ұлттық Банк басқарушы компания ретінде активтерді басқару үшін комиссия алуды жалғастыруда, дегенмен жұртшылықтың қысымымен оны қысқарту үшін кейбір қадамдар жасалуда. Осылайша, Ұлттық банк 2019 жылы инвестициялық табыс жөніндегі комиссияны 5,25-тен 5%-ға дейін төмендетті. Десе де теңгеге шаққанда басқарушының шығындары әлі де көп болып отыр. Нақтырақ айтқанда 40,5 млрд теңге. Ал БЖЗҚ портфелінің жартысын мемлекет пен квазимемлекеттік компаниялардың тәуекелсіз борышы құрайды.

Өкініштісі, зейнетақы қорындағы ақша нақты секторды көтеруді тоқтатты, осылайша оларды ақша көзінен айырды. Шын мәнісінде зейнетақы активтерінің табыстылығы бүгінде әлсіз болып отыр. Оның басты себебі - жалақының төмендігінен зейнетақының да аз көлемде болуы отыр. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 70%-ды құраса, Қазақстанда ол 12%-ды құрайды. Сонымен қатар, бізде корпоративтік қарыз нарығы да бар.

Бұл ретте елдегі екінші деңгейлі банктердің аясында сақтандыру секторында айтарлықтай оң өзгерістер барын атап өту керек. Шындығында Қазақстанда сақтандыру секторы пайда болған сәттен бастап қазақстандық сақтандырушылар, дәл сол банктер сияқты бастапқыда баса мән бермегені рас. Осылайша сақтандыру қорлары экономиканың банк секторынан кейінгі екінші орынға жайғасты. Нәтижесінде, сақтандыру компанияларының ЖІӨ-ге қатысты активтері баяу өсті және әлі күнге дейін банктік активтерден жиырма есе аз. Дамыған елдерде сақтандыру ұйымдары позицияларын ерікті сақтандыру полистері қамтамасыз ететін жетекші институционалдық инвесторлардың бірі болып табылады.

Жалпы алғанда елімізде ерікті және міндетті сақтандырудың пропорциясы аталған процесс 10 жыл бұрын басталғанына қарамастан әрқилы болды. Нәтижесінде «девальвациялық шоктар» ерікті сақтандыру қорғауында үнемдей бастайтын бизнестің қаржылық мүмкіндіктерін төмендете бастайды. Сонымен бірге, міндетті сақтандыру түрлердің мүмкіндіктері жұмыс істейтін бизнестің санымен, ал автокөлік иелерінің жауапкершілігін сақтандыру жағдайында тіркелген автомобильдер санымен шектеледі.

Десе аталған саладағы жетістіктерді атап өткен жөн. Мәселен, соңғы бірнеше жылда өмірді сақтандыру - сақтандыру нарығының драйвері болып келеді. Жинақтаушы сақтандыру өнімдері көптеп пайда болуда, ал осы жылдың күзінен бастап оларға инвестициялық сақтандыру қосылды. Бұл дегеніміз -көптен күткен unit-linked болды. Мұның себебі жеке тұлғалардың маржиналдық жинақтауға қызығушылығы болып табылады, өйткені депозиттер теңгенің сатып алу қабілетінің төмендеуі аясында күтілетін табысты бере алмауда. Жинақтаушы сақтандыру өнімдері сектордың одан әрі дамуына және қаржы нарығындағы рөлін күшейтуге оңтайлы шешім болып табылады. Мысалы, 2020 жылдың сегіз айында өмірді сақтандыру компанияларының сақтандыру сыйлықақылары жалпы сақтандыру бойынша компаниялардың 10%-дық өсімімен қатар, 14%-ға (2019 жылы - 57,7% - ға) өсті. Жинақтаушы өнімдердің одан ары дамуы үшін сақтандырушылар халықтың сақтандыру сауаттылығының төмендігіне шағымданғаны рас. Алайда көріп отырғанымыздай, тұтынушыға нақты өнімді ұсыну маңызды көрінеді.

Ал бастысы - жаңа теңгелік және валюталық өнімдердің пайда болуымен сүйемелденетін жеке клиенттер үшін, бәсекелестіктің жандануы болып отыр. Ең қуаныштысы еліміздің қаржылық нарығында қаржылық технологиялар дамып, олар болашақта ел экономикасының дамуына зор үлес қосатыны анық.